เนื่องในวันสตรีสากล 8 มีนาคม 2568 ขอพูดถึงหนึ่งในสตรีผู้มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาวงการสมุนไพรไทยมายาวนานกว่า 40 ปี จนได้รับฉายาว่า “แม่หมอสมุนไพร” นั่นคือ ภญ.ดร.สุภาภรณ์ ปิติพร หรือ ดร.ต้อม เลขาธิการมูลนิธิโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร ผู้บุกเบิกการนำสมุนไพรเข้าสู่ระบบสาธารณสุขไทยและผลักดันให้ได้รับการยอมรับในระดับสากล
บุกเบิกการพัฒนายาสมุนไพรไทย
ดร.สุภาภรณ์เริ่มต้นพัฒนายาสมุนไพรในโรงพยาบาลตั้งแต่ปี 2526 โดยเริ่มจาก ผลิตภัณฑ์เสลดพังพอนตัวเมีย หรือ “พญายอ” สำหรับรักษาโรคเริมและงูสวัด ซึ่งนับเป็นครั้งแรกของไทยที่มีการศึกษาเรื่องนี้ ก่อนจะขยายงานวิจัยไปยังสมุนไพรชนิดอื่น ๆ จนเกิดเป็นผลิตภัณฑ์มากมายที่ใช้ในวงการแพทย์แผนไทยในปัจจุบันและยังเป็นผู้เสนอแนวคิด “เมืองสมุนไพรไทย” (Herbal City) ให้บรรจุในแผนแม่บทแห่งชาติว่าด้วยการพัฒนาสมุนไพรไทย พ.ศ. 2560-2564 เพื่อให้สมุนไพรไทยก้าวไปสู่ระดับอุตสาหกรรมอย่างยั่งยืน
วิสัยทัศน์ด้านสมุนไพรและแนวคิด “บิ๊กดาต้า”
ดร.สุภาภรณ์เชื่อว่า การจะทำให้สมุนไพรไทยได้รับการยอมรับในระดับโลก ต้องมี กระบวนการทางวิทยาศาสตร์ที่แข็งแรงและเป็นระบบ จากนั้นจึงค่อยสร้างสมุนไพรเป็นพืชเศรษฐกิจใหม่ แต่การพัฒนานี้ต้องอาศัยการทำงานร่วมกัน ไม่สามารถทำได้เพียงลำพัง จึงต้องการเชื่อมฐานข้อมูลสมุนไพรที่สะสมมาตลอดชีวิต เพื่อพัฒนาเป็น “บิ๊กดาต้า” สำหรับส่งต่อให้คนรุ่นหลัง นำไปใช้วิจัยและต่อยอดให้เกิดประโยชน์สูงสุด
จุดพลิกผัน: จากวิกฤติเศรษฐกิจสู่รากฐานความมั่นคงทางสมุนไพร
ช่วงวิกฤติเศรษฐกิจปี 2540 เป็นช่วงที่ทำให้ดร.สุภาภรณ์ตั้งเป้าหมายชัดเจนว่าจะใช้ความรู้ด้านสมุนไพร ช่วยพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม เธอจึงก่อตั้ง มูลนิธิโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร และออกเดินทางไปเก็บรวบรวมสมุนไพรตามชนบท เพื่อนำมาศึกษาและวิเคราะห์
นี่คือ จุดเริ่มต้นสำคัญของการพัฒนาองค์ความรู้ด้านสมุนไพร และเป็นรากฐานที่ทำให้วงการสมุนไพรไทยเติบโตขึ้นอย่างต่อเนื่อง
ความท้าทายของสมุนไพรไทยในระบบสาธารณสุข
ปัจจุบัน ประเทศไทยใช้ยาในระบบสาธารณสุข ประมาณ 70,500 ล้านบาท โดยเป็น ยาแผนตะวันตกถึง 69,000 ล้านบาท และเป็น ยาสมุนไพรเพียง 1,500 ล้านบาท ในจำนวนนี้ มีการใช้ในระบบ หลักประกันสุขภาพแห่งชาติเพียง 400 ล้านบาท ทั้งที่สมุนไพรไทยหลายชนิดมีคุณภาพและมาตรฐาน
ดร.สุภาภรณ์ จึงมุ่งมั่นผลักดันให้สมุนไพรไทย ได้รับการยอมรับมากขึ้น และสามารถทดแทนการนำเข้ายาจากต่างประเทศ
อภัยภูเบศร: โมเดลต้นแบบเกษตรอินทรีย์และการใช้ทรัพยากรอย่างยั่งยืน
อภัยภูเบศรได้รับการยอมรับว่าเป็น ผู้นำการพัฒนาสมุนไพรไทยในระดับสากล และได้พัฒนา โมเดลชุมชนต้นแบบเกษตรอินทรีย์ ที่ใช้ทรัพยากรป่าอย่างยั่งยืนมาต่อเนื่องกว่า 20 ปี แนวทางนี้ รักษาสมดุลของระบบนิเวศ โดย เก็บเกี่ยวสมุนไพรจากป่าในปริมาณที่เหมาะสม, ส่งเสริมการปลูกทดแทนด้วยสายพันธุ์ดั้งเดิม,ไม่ใช้สารเคมีสังเคราะห์,ใช้เครื่องมือที่ไม่ทำลายรากหรือโครงสร้างพืช ฯลฯ ทำให้อภัยภูเบศรสามารถผลิตยาสมุนไพรที่มีคุณภาพมาตรฐานสากล ลดการนำเข้ายา และสร้างเศรษฐกิจให้กับชุมชน
แรงบันดาลใจ: ภารกิจเพื่อสมุนไพรไทยและภูมิปัญญาโบราณ
แรงบันดาลใจสำคัญที่ทำให้ ดร.สุภาภรณ์ ยืนหยัดต่อสู้เพื่อสมุนไพรและภูมิปัญญาโบราณ มาจาก “เจ้าพระยาอภัยภูเบศร” ที่ยึดเป็นหลักในการดำเนินชีวิตจึงได้ริเริ่ม โครงการพิพิธภัณฑ์การแพทย์แผนไทยอภัยภูเบศร ซึ่งกลายเป็นแหล่งเรียนรู้ด้านสมุนไพรที่มีชื่อเสียง ทั้งในไทยและต่างประเทศ เปิดให้ผู้คนเข้าชมมากว่า 30 ปี นอกจากนี้ ยังมีแนวคิดจัดทำ หนังสือบันทึกเรื่องราวของเจ้าพระยาอภัยภูเบศร และการเดินทางของสมุนไพรไทย เพื่อเป็นแหล่งข้อมูลให้คนรุ่นใหม่ศึกษาและสืบทอดต่อไป
ปณิธานของ “แม่หมอสมุนไพร”
“คนเรากำหนดทิศทางชีวิตให้ถูก แล้วเดินต่อไปเรื่อย ๆ สักวันก็จะถึงจุดหมายได้เอง สำคัญคือเราต้องไม่หยุดเดิน และต้องรู้ว่าเรากำลังเดินไปไหน”
ดร.สุภาภรณ์ย้ำเสมอว่า ในฐานะเภสัชกร มีความฝันว่าอยากให้คนไทยพึ่งพาตัวเองได้ในเรื่องยา และเชื่อมั่นว่าสมุนไพรไทยสามารถเป็นทางเลือกสำคัญของระบบสาธารณสุขไทยในอนาคต
อาจกล่าวได้ว่า ดร.สุภาภรณ์ เป็นผู้บุกเบิกวงการสมุนไพรไทยตัวจริง ที่ทุ่มเททั้งชีวิตเพื่อพัฒนาและผลักดันให้สมุนไพรไทยเป็นที่ยอมรับทั้งในประเทศและระดับสากล เป็นแบบอย่างของ นักวิทยาศาสตร์และนักพัฒนา ที่มีวิสัยทัศน์กว้างไกล และเป็นสตรีผู้ไม่ยอมแพ้ต่ออุปสรรค
ดร.สุภาภรณ์ ไม่เพียงสร้างความเปลี่ยนแปลงในแวดวงการแพทย์แผนไทย แต่ยังสร้างแรงบันดาลใจให้กับคนรุ่นใหม่ ให้เห็นถึงคุณค่าของภูมิปัญญาไทย และศักยภาพของสมุนไพรไทยในการดูแลสุขภาพของคนไทยและเศรษฐกิจของประเทศ
